In oktober 1856 neemt de Aken-Maastrichtse Spoorweg-Maatschappij de spoorlijn tussen Hasselt en Maastricht in gebruik. Na een korte opleving zorgt de komst van de IJzeren Rijn ervoor dat de lijn voornamelijk al snel enkel van regionaal belang is. Bovendien krijgt de lijn in Maastricht vanaf 1903 een groot goederenstation en diverse bedrijfsaansluitingen. In april 1954 wordt het reizigersvervoer tussen Hasselt en Maastricht beëindigd. Het goederenvervoer tussen Maastricht en Lanaken en de bediening van goederenstation Maastricht Boschpoort zijn in 1990 gestaakt. De NMBS sluit de verbinding tussen Lanaken en de aansluiting op de lijn Hasselt – Luik twee jaar later.
Terwijl de verschillende spooraansluitingen en goederenstation Maastricht Boschpoort gedeeltelijk worden opgeruimd, ontstaan al snel plannen voor de reactivering van de hoofdlijn. Er zijn zowel plannen voor een tramverbinding tussen Hasselt en Maastricht als het hervatten van het goederenvervoer. Uiteindelijk is de lijn tussen Maastricht en Lanaken tussen 2007 en 2011 compleet opgeknapt. Bovendien komt direct aan de Belgische zijde van de grens de nieuwe Albert Terminal. In juni 2011 rijdt voor het eerst in ruim twintig jaar weer een goederentrein tussen Maastricht en Lanaken. Al snel blijkt dit ook weer zo ongeveer de laatste trein te zijn.
In september 2016 stopt Infrabel alweer met het onderhoud van de spoorlijn. Bijna vier jaar later besluit de Belgische infrabeheerder het inmiddels vervallen en gevandaliseerde baanvak bovendien definitief uit exploitatie te nemen. ProRail gaat door met het onderhouden van het Nederlandse deel van de lijn maar is intussen bezig met de procedures om de spoorlijn los te maken van het hoofdrailnet om zo de eventuele ombouw tot sneltramlijn mogelijk te maken. Het geplande tracé van de sneltramlijn buigt dan al voor de Maasbrug naar het stadscentrum van Maastricht af. ProRail en de gemeente Maastricht kondigen begin 2022 dan ook aan de brug over de Maas te willen slopen. De brug is echter, net als de restanten van goederenstation Maastricht Boschpoort, sinds 2001 een gemeentelijk monument.
Door het reguliere onderhoud ziet het baanvak van de hoofdlijn tussen Maastricht en Lanaken er nog ongeschonden uit. Van het goederenstation Boschpoort, dat in de jaren ’90 gedeeltelijk is opgebroken, is ook nog veel terug te vinden. Het terrein maakt inmiddels deel uit van het Frontenpark, waar de gemeente de opvallende combinatie van verwaarloosde restanten van de vroegere industrie en de bewaarde vestingwerken zoveel mogelijk als stuk natuur in de stad wil behouden.
HOOFDLIJN MAASTRICHT – LANAKEN
Ondanks dat de Belgische spoorbeheerder Infrabel het onderhoud aan het Belgische deel van de lijn al in 2016 staakt, gaat ProRail nog een aantal jaar door. In januari 2022 besluit de spoorbeheerder in ieder geval de brug over de Maas te slopen. Voor het resterende deel van de lijn zijn dan nog plannen voor een tramverbinding. Deze moet echter nog voor de oversteek van de Maas naar de Maastrichtse binnenstad afbuigen. In mei 2022 gaan de plannen voor de tramlijn definitief de prullenbak in.
De spoorlijn van Maastricht naar Lanaken buigt bij het stationsemplacement ter hoogte van de werkplaats af naar de Maas. De eerste spoorbrug over de rivier uit 1856 is 194 meter lang en bestaat uit twee brugdelen, die elk op twee pijlers rusten. Bij de bouw van de enkelsporige brug is al rekening gehouden met de eventuele verdubbeling van de spoorlijn. De landhoofden en de middenpijler zijn voorzien van mergelstenen torentjes. Op de plek van het nooit aangelegde tweede spoor is in 1922 een voetgangersbrug in gebruik genomen. Op 10 mei 1940 is de brug door de Nederlandse militairen vernield om de Duitse opmars te vertragen. Vijf maanden later is de brug weer berijdbaar. Op 8 september 1944 is de brug terugtrekkende Duitsers opgeblazen. Ook de middenpijler raakt hierbij geheel verwoest. Na de oorlog rijden de treinen over een noodbrug. In 1961 is de nieuwe enkelsporige spoorbrug over de Maas gereed. De 200 meter lange brug bestaat aan weerszijden uit een eenvoudig vast deel met in het midden een boogbrug en een beweegbaar deel. De brug rust gedeeltelijk op de restanten van drie originele pijlers. De nieuwe brug krijgt geen voorzieningen voor ander verkeer. De spoorbrug is sinds 2001 een gemeentelijk monument.
Na de Maas kruist de spoorlijn met een opvallend schuine brug de Zuid-Willemsvaart. De brug is voor het reactiveren van de spoorlijn geheel vernieuwd. Voorbij de brug is van 1856 tot 1861 station Boschpoort te vinden. Het tweede station van Maastricht ligt dichter bij de binnenstad dan het hoofdstation. Daarnaast ligt de spoorlijn ter hoogte van het station naast de Zuid-Willemsvaart zodat hier ook goederen overgeslagen kunnen worden. Uiteindelijk blijken reizigers het station amper te gebruiken, waarna het is gesloten. Het houten stationsgebouw blijft nog enkele decennia staan. Ook de sporen voor de overslag van goederen naar schepen op de Zuid-Willemsvaart blijven in gebruik. In 1903 is het aantal sporen ter hoogte van het voormalige station aanzienlijk uitgebreid voor de aansluiting op het goederenstation Maastricht Boschpoort. Om het emplacement van het nieuwe goederenstation vanuit het hoofdstation van Maastricht te bereiken, moeten de treinen ter hoogte van het vroegere station ‘keren’ en terugsteken. Naast een aantal uithaalsporen komen hier ook enkele bedrijfsaansluitingen.
De spoorlijn kent tussen het hoofdstation en het voormalige station Maastricht Boschpoort slechts twee gelijkvloerse kruisingen met het wegverkeer. De overige kruisingen met de spoorlijn zijn ongelijkvloers.
Tussen de aansluiting met het emplacement Boschpoort en de Belgische grens kruist de lijn nog driemaal het wegverkeer. Hiervoor zijn twee relatief eenvoudige bakstenen tunnels in de hoge spoordijk gemaakt. Ter hoogte van de Brusselsweg kruist het spoor de weg met een viaduct. De spoorbrug rust op twee bakstenen landhoofden. Beide zijn aan weerszijden voorzien van twee, in baksteen en mergel uitgevoerde pilasters met hardstenen profiellijsten. De wanden van de landhoofden zijn bekroond met een decoratieve kroonlijst van mergel.
In 1975 komt aan beide zijden van het viaduct een betonnen fietstunnel. De originele landhoofden zijn hierbij deels gepleisterd. Het kunstwerk uit 1856 is, met uitzondering van de fietstunnels, al sinds 1997 een Rijksmonument.
GOEDERENSTATION MAASTRICHT BOSCHPOORT
Na de eeuwwisseling laat de gemeente Maastricht enkele honderden meters ten zuiden van het oude station Boschpoort een nieuw goederenstation aanleggen. De Staatsspoorwegen nemen het goederenstation Maastricht Boschpoort in 1903 in gebruik. Het uitgebreide emplacement is modern ingericht en kent onder andere een douanekantoor, enkele laad- en losplaatsen en een aantal loodsen, waaronder een groot complex van Van Gend & Loos. Verschillende fabrieken in de omgeving zijn op het emplacement aangesloten. Om het nieuwe goederenstation vanuit het Maastrichtse hoofdstation te bereiken, moeten de treinen na de oversteek van de Zuid-Willemsvaart doorrijden naar het kleine emplacement van het vroegere station aan de hoofdlijn en hierna terugsteken naar het nieuwe emplacement. De omloopmogelijkheid voor locomotieven verdwijnt in de loop der jaren. In 1954 sluit het douanegebouw. Een jaar later is het gebouw gesloopt.
In 1990 staakt NS de bediening van het goederenstation. De daaropvolgende jaren is het gebied enigszins opgeruimd. Zo verdwijnen alle wissels en een aantal sporen. In 1997 brandt het complex van Van Gend & Loos uit. Enkele jaren later richt de gemeente op het vrijgekomen terrein een groot parkeerterrein in. De rest van het gebied blijft hierna grotendeels in dezelfde staat bewaard. De hoofdlijn van het emplacement is rond 2019 omgebouwd tot wandelpad. Hierbij zijn vanaf de aansluiting op de hoofdspoorlijn tussen Maastricht en Lanaken tot het eindpunt aan de Cabergerweg betonplaten op de rails gelegd. Het ruim één kilometer lange wandelpad loopt vanaf de Fort Willemweg in een ruime boog onder de nieuwe Noorderbrug door. Het tracé van de brug is in de periode 2017-2018 met 180 meter opgeschoven en krijgt hierbij een nieuwe overspanning over de al jaren gesloten spoorlijn. Aan beide zijden van het viaduct zijn in struiken en tussen de bomen rails van het noordelijke deel van het goederenemplacement te vinden. Alle resterende zijsporen zijn echter wel door het talud onderbroken. Na het noordelijke deel van het emplacement volgt de enkelsporige brug over de oude havenkom uit 1875.
De havenkom vormt samen met de restanten van de verdedigingswerken een aantal industriële gebouwen én het oude goederenemplacement het Frontenpark. Het complete gebied is sinds 2001 gemeentelijk monument. Naast het met betonplaten bedekte hoofdspoor waaieren nog verschillende delen van de goederensporen tussen de bomen en struiken uit over het terrein. Ook is nog een laadperron aanwezig. Ook staat nog een origineel stootjuk op het terrein.
In 1867, enkele jaren na de sluiting van het weinig gebruikte station Boschpoort aan de lijn naar Lanaken, is de vestingstatus van Maastricht opgeheven. De gemeente laat de daaropvolgende jaren een deel van de Nieuwe Bossche Fronten aan de noordzijde van de stad opbreken om in een deel van de gracht een nieuwe industriehaven met de nodige loskades in te richten. Hierna ontstaat in het gebied geleidelijk meer bedrijvigheid. Het duurt echter nog tot 1903 tot het gebied een spooraansluiting krijgt.
Op de foto boven dit artikel de monumentale spoorbrug over de Maas uit 1961 met de pijlers waarvan de onderbouw uit de aanlegperiode 1854-1856 stammen. Maastricht, 30 januari 2022.