Halverwege de jaren ’60 van de negentiende eeuw start de aanleg van de staatslijn tussen Nieuwe Diep (het latere Den Helder) en Amsterdam. Door de aanleg van het Noordzeekanaal en het gedeeltelijk inpolderen van het IJ eindigt de lijn tot 1878 in Zaandam. Dat jaar is de Hembrug gereed en rijden de treinen door naar Amsterdam. De lage brug is in 1907 vervangen door een nieuwe hoge draaibrug. De nieuwe Hembrug ligt zo’n 200 meter ten westen van de oude brug. De oude spoorlijn tussen Zaandam en het buurtschap Den Hem, later Hembrug blijft na de opening van de nieuwe brug in gebruik voor het goederenvervoer. Begin jaren ’70 is de goederenlijn opgebroken. In 1983 is de Hembrug vervangen door de Hemspoortunnel en zijn de spoordijk en brug geheel verwijderd.
Het gebied tussen het station van Zaandam en het Noordzeekanaal kent na de komst van het kanaal diverse grote ruimtelijke veranderingen. De verbreding van het kanaal zorgt binnen dertig jaar voor de komst van een nieuwe draaibrug met een doorvaarthoogte die 7 meter hoger ligt dan die van de oude brug. Om het hoogteverschil naar de nieuwe Hembrug te overbruggen, is vanaf het station een geheel nieuwe spoordijk aangelegd. De oude spoorlijn blijft in gebruik voor de lokale industrie en de Artillerie-Inrichtingen die vanaf 1897 een groot complex bij het buurtschap Den Hem aanleggen. Op het afgesloten terrein dat onderdeel vormt van de Stelling van Amsterdam komt onder andere een wapen- en munitiefabriek. Het gebied wordt vernoemd naar nabijgelegen brug. Ten westen van de nieuwe spoorlijn komt de Nieuwe Zeehaven, later Balkenhaven genaamd.
In de jaren ’80 worden de spoorlijn en de brug vervangen door de nieuwe Hemspoortunnel die ongeveer een kilometer ten westen van de Hembrug ligt. Het nieuwe spoorwegtracé buigt direct ten zuiden van het station van Zaandam van het oude tracé af. In de jaren na de opening van de Hemspoortunnel verdwijnt niet alleen de brug maar ook de hoge spoordijk en wordt de Balkenhaven grotendeels gedempt. In het vrijgekomen gebied komen bedrijventerreinen en twee belangrijke stadsroutes. Eén van de twee haltegebouwtjes verhuist als tuinhuis naar Krommenie. In tegenstelling tot de spoordijk naar de tweede Hembrug is de loop van de eerste spoorlijn nog altijd goed te volgen. Op het, sinds 2014 openbaar toegankelijke Hembrugterrein, is op verschillende plekken aandacht voor de spoorweggeschiedenis van het gebied.
De foto’s op deze pagina zijn gemaakt op 11 februari 2018, tenzij anders vermeld.
Op de kaarten hieronder is de ontwikkeling van het gebied rond de Hembrug te zien rond 1900 en 1950.
De ligging van de twee oude spoorlijnen tussen het station van Zaandam en de Hembruggen is de eerste 800 meter alleen nog globaal te volgen door de ligging van de Provincialeweg. Bij de verbinding tussen het Schiethavenkanaal en de Oude Haven zijn twee voormalige spoorbruggen te herkennen. Van het tracé naar de tweede Hembrug zijn alleen de landhoofden nog aanwezig. De brug is bij de aanleg van de nieuwe spoordijk in 1904 in gebruik genomen, terwijl de waterweg pas enkele jaren later gereed is. Met het ingebruiknemen van het nieuwe kanaal krijgt ook de, inmiddels doodlopende goederenlijn naar de Hembrug, een spoorbrug. De brug ligt direct naast de brug voor het wegverkeer. Naast de landhoofden zijn ook de liggers nog altijd aanwezig.
De restanten van beide spoorbruggen liggen aan weerszijden van de huidige Provincialeweg. Vanaf hier lopen de voormalige spoorlijnen in een ruime boog tot ongeveer 200 meter uit elkaar. Het oorspronkelijke tracé is tot aan stadsroute s150 goed te volgen als pad achter de woningen van de Archangelstraat. Ook in het bos tussen de stadsroute en het Hembrugterrein is het voormalige spoorwegtracé nog duidelijk herkenbaar. Het bos is echter vooralsnog niet toegankelijk voor bezoekers.
Op het Hembrugterrein volgt de weg Verloren Spoor het voormalige spoorwegtracé. Het terrein is sinds 2014 voor het publiek toegankelijk en begin 2018 door het Rijksvastgoedbedrijf voor verdere ontwikkeling aan een projectontwikkelaar verkocht. Op het voormalige defensieterrein staat een groot aantal industriële monumenten. Bij een oude goederenloods is op een kort stuk spoor een gesloten wagon geplaatst.
Op het Hembrugterrein zijn ook de restanten van de tweede Hembrug als monument bewaard. Ondanks pogingen de markante brug in geopende toestand te behouden, start een half jaar na de opening van de Hemspoortunnel in het voorjaar van 1983, de gefaseerde sloop van de spoorbrug. De pijlers zijn pas in 1985 opgeblazen. Een kwart van het draaimechanisme van de Hembrug blijft bewaard en staat jarenlang als monument opgesteld bij het station van Zaandam. Rond de eeuwwisseling maakt het monument plaats voor de herinrichting rond het stationsgebied. Sinds enkele jaren heeft het monument een nieuwe plek op het Hembrugterrein.
Van het tracé naar de tweede Hembrug is buiten de genoemde brughoofden vrijwel niets terug te vinden. Nadat de spoordijk eind jaren ’80 is afgegraven en de nieuwe Zeehaven grotendeels is gedempt, is het gebied compleet opnieuw ingericht. Alleen de gebogen ligging van de hoofdroutes verwijzen nog naar de loop van de vroegere spoorlijnen. Ook is verscholen op het bedrijventerrein nog een rijtje voormalige spoorwoningen aanwezig.
De Amsterdamse zijde van de spoorlijn naar de Hembrug blijft grotendeels in gebruik voor het goedenvervoer naar de Westhaven. Een klein deel van de oude spoordijk naar de brug is tot 2008 als landtong in het Noordzeekaal aanwezig.
Op de foto boven dit artikel de restanten van het draaimechanisme van de tweede Hembrug op het Hembrugterrein. Zaandam, 10 februari 2018.