Programma Bovenleiding gaat van start

Nadat in 1908 al de eerste elektrische treinen over de Hofplein rijden, komt de elektrificatie van het Nederlandse spoorwegnet halverwege de jaren ’20 van de twintigste eeuw geleidelijk op gang. Na de Oude Lijn laat NS ook een aantal aansluitende lijnen naar de grote steden in het westen van het land elektrificeren. In de tweede helft van de jaren 1930 volgt het zogenaamde Middennet. Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt ook de elektrificatie van de meeste lijnen in het Gooi gereed.

Grootschalige elektrificatie van het spoorwegnet

Terwijl de focus van de elektrificatie voor de oorlog vooral op de drukbereden lijnen met frequente treindiensten ligt, wil NS direct na de oorlog ook de belangrijke langeafstandsverbindingen elektrificeren. Tegelijkertijd investeert de spoorwegmaatschappij voor het eerst in elektrische locomotieven zodat ook doorgaande treinen en het goederenvervoer met elektrische tractie kunnen rijden.

Als eerste naoorlogse baanvak is in 1949 de verbinding met Zuid-Limburg gereed. Binnen tien jaar volgen alle belangrijke doorgaande verbindingen en diverse regionale zijlijnen. De voortvarende elektrificatie zorgt ervoor dat Nederland in januari 1958 als eerste land in Europa afscheid neemt van de stoomtractie.

De daaropvolgende decennia laat NS geleidelijk nog diverse lijnen elektrificeren. Voor de meeste regionale zijlijnen in het noorden en oosten van het land is elektrificatie echter te duur en blijft dieseltractie actief.

Met de decentralisatie van de zijlijnen en verdere vergroening van het vervoer is elektrificatie ook hier inmiddels weer een optie. Zo zijn de verbindingen van Zwolle naar Kampen en Almelo sinds 2017 elektrisch berijdbaar en worden komende jaren de Maaslijn en de laatste Overijsselse diesellijnen geëlektrificeerd.

Betonnen portalen

De bovenleidingsmasten en -portalen zijn doorgaans van staal. Door materiaalschaarste tijdens de Tweede Wereldoorlog en de eerste jaren na de oorlog, kiest NS op een aantal trajecten voor beton. Als eerste is in 1942 het baanvak Utrecht – Hilversum met betonnen bovenleidingsportalen geëlektrificeerd. Deze hoefijzervormige constructies staan later bekend onder de bijnaam Gotische Bogen en hebben sinds 2002 zelfs de status van Rijksmonument.

Ook de meeste spoorlijnen die in de periode 1948-1953 zijn geëlektrificeerd, krijgen betonnen portalen. In 1950 zijn de baanvakken Dordrecht – Breda – Tilburg – Boxtel en de zijtak van Lage Zwaluwe naar Roosendaal gereed. Deze keer kiest NS voor een constructie van holle ronde palen met licht gebogen liggers. De daaropvolgende trajecten krijgen open rechthoekige paalen met een vakwerkconstructie en rechte liggers. In 1951 is vanuit Amersfoort de verbinding via Deventer naar Twente gereed. Het daaropvolgende jaar verwelkomen ook Groningen en Leeuwarden de eerste elektrische treinen. In 1953 volgt als laatste de IJssellijn.

Hierna past NS weer stalen bovenleidingsportalen toe. Uitzondering is het baanvak Eindhoven – Helmond waar in 1956 nog een reeks overgebleven betonnen ‘Brabantse portalen’ verschijnt.

Einde levensduur

Na ruim 70 jaar zijn de betonnen portalen uit de wederopbouwperiode aan het einde van hun levensduur. Ter vervanging van de naoorlogse betonnen bovenleidingsconstructies heeft ProRail in 2022 het Programma Bovenleiding opgesteld. Met het programma wil de infrabeheerder de komende jaren ruim 500 kilometer aan bovenleidingssystemen vervangen. De betreffende spoorlijnen worden hierbij als het ware compleet opnieuw geëlektrificeerd.

De werkzaamheden worden komende jaren in verschillende deeltrajecten aanbesteed. Als eerste project is het zestien kilometer lange baanvak tussen Breda en Tilburg aan de beurt. In november 2024 wordt bekend dat Volker Rail deze klus mag klaren. De vervanging van de portalen is voorzien in de periode 2026-2029.

Hergebruik beton

In het kader van duurzaamheid richt Volker Rail voor de werkzaamheden een emissieloze bouwplaats in. Ook is het de bedoeling dat het beton dat vrijkomt van de portalen en funderingen wordt afgevoerd naar een verwerker die hier hoogwaardig herbruikbaar beton van maakt. Het is nog niet bekend of Volker Rail deze verwerking zelf gaat doen. Spoorbouwer Strukton heeft al in 2022 een bovenleidingsmast ontwikkeld die volledig uit hergebruikt beton bestaat. Een aantal van deze masten staat bij wijze van proef in Steenwijk.