Voor het rijden van D-treinen bestelt NS zeventig rijtuigen van het type Plan D. De bestelling bestaat uit twintig rijtuigen met zowel eerste als tweede klasse, veertig rijtuigen met alleen derde klasse en tien bagagerijtuigen met restauratie-afdeling. De rijtuigen zijn qua uiterlijk en contstructie vrijwel gelijk aan de vooroorlogse bolkoprijtuigen. De rijtuigen zijn echter voorzien van enkele moderne toepassingen en in de nieuwe turkooize kleurstelling geschilderd. De reizigersafdelingen van de AB- en C-rijtuigen zijn ondergebracht in coupés. Hierbij is zowel in de AB- als in de C-rijtuigen één coupé minder toegepast als in de vooroorlogse rijtuigen. Waardoor de nieuwe rijtuigen comfortabeler dan hun voorgangers zijn.
Na de Tweede Wereldoorlog is het materieelpark van NS flink uitgedund. Eén van de maatregelen om snel weer reizigers en goederen te kunnen vervoeren, is het bestellen van nieuw materieel op basis van oude ontwerpen. Het nieuwe materieel is hierbij, waar mogelijk, in verschillende opzichten moderner uitgevoerd dan de vooroorlogse variant.
Voor het rijden van D-treinen bestelt NS in 1950 zeventig rijtuigen van het type Plan D. Nog datzelfde jaar levert Werkspoor de tien AB rijtuigen 7701-7710 en een jaar later de veertig derde klasse rijtuigen 7801-7840. Beijnes bouwt in 1951 de AB 7711-7720 en de RD 7651-7660. Vanbinnen is voor het eerst TL-verlichting toegepast. De RD-rijtuigen krijgen bovendien ruimte voor een telefooncel voor de te ontwikkelen draadloze treintelefoon. De telefoon komt er echter nooit. De rijtuigen krijgen de nieuwe turkooize kleurstelling met een brede donkerblauwe bies onder de ramen en een smalle bies aan de boven- en onderzijde. Aansluitend op de zeventig rijtuigen bestelt NS tien postrijtuigen van het type Plan C. De postrijtuigen P 7911-7920 komen in 1952 in dienst. De rijtuigen hebben onder andere vier dubbele schuifdeuren en een brievenbus. De postrijtuigen zijn eigendom van de PTT en krijgen op de zijwanden Nederlandse wapens met de tekst Nederlandse Posterijen.
In 1956 zijn de derde klasse rijtuigen gepromoveerd tot tweede klasse rijtuigen en de daaropvolgende jaren krijgen alle rijtuigen de nieuwe blauwe kleurstelling voor getrokken materieel. Tussen 1964 en 1966 zijn twaalf willekeurige AB-rijtuigen omgebouwd tot eerste klasse rijtuig. De overige acht rijtuigen worden tweede klasse rijtuig. De verbouwde rijtuigen zijn ondergebracht in de aansluitende nummerreeksen A 7701-7712 en 7851-7858.
In 1973 en 1974 zijn acht van de tien RD-rijtuigen omgebouwd tot stuurstandrijtuig voor de nieuwe trek-duwtreinen voor de Beneluxdienst. De rijtuigen zijn in de Tilburgse werkplaats voorzien van een opvallende verhoogde cabine. De restauratie- en bagageafdelingen blijven gehandhaafd.
In 1974 gaan vrijwel alle tweede klasse rijtuigen terzijde. De laatste twee exemplaren gaan in 1976 buiten dienst. NS zet de resterende Plan C- en D-rijtuigen, met uitzondering van de omgebouwde RD-rijtuigen, met het ingaan van de winterdienst 1978/1979 niet langer in. De stuurstandrijtuigen rijden tot medio 1987 in de Beneluxdienst. De 87-38 107 is hierna in 1988 omgebouwd tot meetrijtuig voor afleveringsproefritten van de diesellocomotieven van de serie 6400. Na de aflevering van de laatste locomotief gaat het rijtuig in 1994 alsnog terzijde.
Eerder is postrijtuig 7918 al omgebouwd tot meetrijtuig voor het Centrum voor Technisch Onderzoek van NS. Het rijtuig doet als zodanig van 1980 tot 2008 voor NS en later Eurailscout. Het rijtuig wordt gebruikt voor metingen aan onder andere bovenbouw en bovenleiding. In januari 2014 schenkt Eurailscout het voor de sloop bestemde rijtuig aan de Stichting Historisch Dieselmaterieel. Vanaf 2015 is het rijtuig opnieuw in gebruik voor diverse meetritten.
 |
 |
 |
 |
INZET
De rijtuigen worden niet direct ingezet in de D-treinen waarvoor ze bestemd zijn. Ze rijden in eerste instantie voornamelijk in combinatie met de gelijktijdig in dienst gestelde locomotieven uit de series 1100, 1200 en 1300 in de sneltreinen tussen West-Nederland en Groningen/Leeuwarden en tussen Amsterdam en Maastricht/Heerlen. Ook rijden de rijtuigen via de Oude Lijn tussen Amsterdam en Eindhoven. Wanneer in de loop van de jaren ’50 de Plan E-rijtuigen instromen, verschuiven de Plan D-rijtuigen naar de internationale treindiensten naar onder andere Parijs, Bazel, München en Hamburg. Ook rijden ze vakantietreinen naar Oostenrijk en Italië.
Eind jaren ’60 verdwijnen de passagiersrijtuigen langzaam uit de internationale treindiensten. De diensten worden voornamelijk overgenomen door gehuurd Duits materieel. Vanaf 1974 zijn enkele Plan D-rijtuigen, nu als stuurstandrijtuigen voor de Beneluxdienst, weer buiten Nederland te zien. De rijtuigen rijden vanaf dat jaar tot 1987 in de intercitydienst tussen Amsterdam en Brussel.
MUSEUMRIJTUIGEN
Van de Plan D-rijtuigen blijven alle types, inclusief een Plan C postrijtuig, bewaard. AB 7704 gaat al in 1978 naar de Stoom Stichting Nederland. Omdat later rijtuigen zonder centrale deurvergrendeling niet zijn toegelaten op de vrije baan, komt het rijtuig na enige omzwervingen terecht bij de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij. Ook AB 7705 en C 7838 zijn, evenals het voormalige stuurstandrijtuig RD 7658 eigendom van de VSM. Het laatstgenoemde rijtuig gaat in mei 2018 over naar de eigenaar van de latere Stichting 2454 Crew om in de Beneluxkleurstelling als verblijfsrijtuig te worden opgeknapt. De 7705 is eind 2017 afgevoerd. De draaistellen blijven bewaard voor de 7838. Het rijtuig is vooralsnog niet inzetbaar.
Rijtuigen RD 7659 en AB 7709 zijn eigendom van het Spoorwegmuseum. Laatstgenoemd rijtuig heeft al lange rijd de originele kleurstelling en wordt regelmatig ingezet bij ritten met museummaterieel. Restauratierijtuig 7659 is lange tijd blauw, maar in 2019-2020 zowel aan de buitenzijde als vanbinnen vrijwel geheel in originele staat teruggebracht. Zo keren de telefooncel, informatiebalie, bar en de originele keuken terug. De ijskast en het kolenfornuis kunnen hierbij echter niet meer gebruikt worden. Het museum beschikt tevens over postrijtuig P 7920. Het rijtuig is in de blauwe kleurstelling bewaard gebleven en maakt van 2005 tot 2016 als interactieve attractie deel uit van de vaste opstelling in ‘Wereld 4’ van het museum.
Voormalig post- en meetrijtuig 7918 is sinds 2014 eigendom van de Stichting Historisch Dieselmaterieel. De stichting heeft het rijtuig dat jaar opgeknapt en in de kleurstelling uit de jaren ’80 teruggebracht, inclusief groot NS-logo. Het rijtuig is vanaf 2015 opnieuw in gebruik als meetrijtuig. Ditmaal staan de letters CTO voor Creatief Treintechnisch Onderzoeksplatform waarin onder andere de TU Delft deelneemt. Met het rijtuig kunnen zowel onderzoekers als mensen uit het bedrijfsleven nieuwe meettechnieken testen. De tractie wordt doorgaans verzorgd door de 2205 van de SHD.
Op de foto boven dit artikel staat Plan D-rijtuig AB 7709 samen met E-loc 1312 op het buitenterrein van het Spoorwegmuseum. Utrecht, 29 mei 2023.